Rüyanın mahiyetini açıklama sadedinde insanlar, eskiden beri uğraşmışlar farklı izahlar getirmişlerdir: Tabibler, felsefeciler, başka dinlere mensup olanlar vs. bunlardan hiçbirinin izahı, diğerine benzemez. Mâzirî’nin değerlendirmesiyle, ileri sürülen iddialar, çoğunluk itibariyle münker ve batıldır. “Çünkü der, akılla idrak edilip, üzerine delil getirilemeyen şeyleri anlamaya çalışmışlar, kesin iddialarda bulunmuşlardır. Hâlbuki “olabilir” diye ihtimalle söz edilecek yerde kesin hükümde bulunmak hatadır.”
Kurtubî, şeriat âlimleri dışında kalanların rüya konusunda birbirine zıt, tutarsız iddialarda bulunmalarını, onların bu işi yaparken, peygamberlerin gösterdiği doğru yoldan ayrılmalarıyla izah eder. Ona göre, rüya, nefse ait idraklerdir. Hâlbuki nefsin hakikati bizce meçhuldür, bilinemez. Durum böyle olunca, kendisi meçhul olan nefsin idrak ettiği şeyleri (rüyayı) anlayamamamız, bilemememiz çok daha normaldir, tabiidir. Biz daha ziyade göz ve kulakla idrak edilen şeyleri anlayabiliriz.
İslâm âlimlerinin rüya ile ilgili tavsiflerinde bazı tâbirat farklılıklarına rastlanırsa da özde ve esasta birleşirler. Buna göre, rüya, Allah’ın yaratmasıyla vukua gelen bir hadisedir. Yaratma işinde şeytan ve melek vasıta kılınmaktadır. Rüyanın sadık ve sâlih olanı var, kâzip ve gayr-ı sâlih olanı var. Tabir suretiyle rüyanın medlûlüne yaklaşılabilir.
Ebu Bekr İbnu’l-Arabî şöyle der: “Rüya, Cenab-ı Hakkın melek veya şeytan vasıtasıyla, insanın kalb ve şuuruna hakikat veya kinaye olarak koyduğu ruhî idraklerdir. Bunlar ya açıktır ya da karmakarışık şeylerdir. Rüyanın uyanık haldeki benzeri, zihne gelen hatıralardır. Zira bunlar bazan belli bir maksada uygun olarak intizam dâhilinde zihne doğar, bazan da intizamsız ve karmakarışık şekilde hayale dökülürler.”
Bir başka izaha göre: “Allah, melek vasıtasıyla, uyuyanın idrak mahalline (şuur, kalb) görülen şeyleri atar. Bu atılanlar orada duygularla algılanan suretlere bürünür. Bunlar bazan haricen mevcut olmamakla birlikte aklen idrak edilen ma’kul manalarının misalleridir. Bu görülenler, her iki halde de mübeşşir (iyinin habercisi) veya münzir (kötünün habercisi) olabilirler.”
Ayrıca rüya: “Olmuş veya olacaklar için Allah’ın âlem kıldığı şeyin hayalde teşekkül eden misallerinin uyku esnasında enfüsî olarak idrak edilmesidir” diye de tarif edilmiştir.