Hali vakti yerinde olan her Müslüman servet ve kazancının zekâta tâbi olup olmadığını araştırır; mal varlığını hesap eder, borçlarını çıkardıktan sonra geride kalandan zekât verir. Hiç hesap kitap yapmadan göz kararı ile zekât verilmesi bu ibadetin tam olarak yapılmadığını gösterir. Bunun için hesap ettirir, malının zekâtını çıkarır.
Zekâtı verilecek bir malın hesabı Hicrî yıla göre yapılabildiği gibi, Miladî yıla göre de yapılır. Mal sahibine hangisi daha kolay geliyorsa ona göre hareket eder. Fakat bazı malların durumu zekâtın vaktini de belirler. Tarım ürünlerinden verilen zekât gibi.
Ticaret mallarının zekâtı muhasebe kolaylığı açısından Miladî yıl başlarına göre yapılabildiği gibi, fakirin ihtiyacı ve sevabının daha fazla olması sebebiyle Ramazan’dan Ramazan’a da yapılabilir.
Menkul veya gayr-ı menkullerin zekâtı, ticaret maksadıyla kullanılıp kullanılmadıklarına göre işleme tâbi tutulur. Altın, gümüş ve diğer ticareti yapılan malların hepsi yıl sonunda paraya dökülür, elde mevcut olan çek, senet ve nakitler de toplanarak mal varlığının tespiti yapılır. Ortaya çıkan miktardan borçlar ve yıl boyu yapılan harcamalar düşülür, geriye kalan miktar üzerinden kırkta bir, yani % 2,5 nisbetinde zekât hesap edilir.
Meselâ, giyim mağazası olan bir kimse zekâtını şöyle hesap eder.
Mağazayı açalı bir yıl olmuşsa, yıl sonunda, meselâ 31 Aralık’ta mağazada mevcut olan bütün malların alış fiyatlarına göre dökümünü yapar. Bulduğu miktarın üzerine mevcut para, çek ve senet olarak alacaklarını, altın veya gümüş olan tasarruflarını, varsa ayrıca ticaretini yapüğı ev, arsa, dükkân, araba ve benzeri taşınır ve taşınmaz diğer malların alış fiyatları üzerinden değerlerini ekler. Borçlarını da çıkardıktan sonra toplamı üzerinden % 2,5 nisbetinde zekâtını ayırır.
Mağazadaki demirbaş eşyayı, kullandığı arabayı, oturduğu evi, mağaza kendisininse dükkânı zekât malının içine katmaz.
Serbest meslek sahibinin zekât hesabı:
Doktor, mühendis ve avukat gibi serbest meslek erbabı zekâtlarım hesap ederken, bürosunda kullandığı demirbaş malzeme ve âletlerden ayrı olarak yıllık kazancını ve diğer mal varlığını hesap eder, toplamından borcunu düşerek % 2,5 üzerinden zekâtını ayırır.
Şirketlerin zekât hesabı:
Şirketler ticarî ve sınâî olmak üzere iki kısımdır:
Ticarî şirket:
Sermayesinin pek az bir kısmı sabit tesislere yatırılmış, ekserisi hareketli olup ihracat, ithalat veya iç pazarda devamlı mal ile nakit arasında yer değiştiriyor, çeşitli şekillerde ticarî sahada kullanılıyorsa, bu şirket ticarî bir şirkettir. Bu çeşit şirketlerin sermayeleri alım satım sûretiyle kâr elde ettikleri için zekâta tâbidirler.
Böyle bir şirketin zekâtı hesap edilirken, yıl sonunda, sabit malzeme, vasıta ve büro gibi şeyler için yatırılmış olan sermayesi dışında kalan gelir ve giderinin hesabı yapılır, arta kalan hareketli sermaye ile yıllık kazancını tespit eder, borçlar ve yapılan her türlü masraflar düştükten sonra, toplam meblağın % 2,5 nisbetinden zekâtını ayırır.
Böyle bir şirket kâr etmeyip zarar etse bile mevcut sermayeden zekât ayrılır.
Sınâî şirket:
Sermayesinin çoğu fabrika, makine, otel, gemi, nakil vasıtaları gibi üretim ve kâra vesile teşkil eden sabit şeylere yatırılmış bulunan şirketlerdir. Bu kuruluşların sadece işletme sermayesi ve kârı üzerinden zekâtı verilir.
Meselâ, yıl sonunda hesabı yapılırken bir fabrikanın binası, makineleri, demirbaş malzemeleri, âlet ve edevatı ile bakım giderleri, işçi ücreti, yapılan masraflar, devlete verilen vergiler zekât dışı bırakılır. Geriye kalan mevcut işletme sermayesi ile elde edilen kârın üzerine ham madde, mamül ve yarı mamül malların kıymetleri eklenir, toplam miktarın % 2,5 üzerinden zekâtı verilir.
Hisse senetlerinin zekât hesabı:
Bir şirketin hisseleri senetlere taksim edildikten sonra ortaklara dağıtılmışsa, böyle bir şirketin zekâtı iki şekilde hesaplanır:
Birincisi, zekâtı bizzat şirketin ödemesidir. En güzeli ve kolay olanı budur. Fakat bir şirkette hisse senedi bulunan bir ortak şirketin zekât
vermediğini öğrenirse, şirket ister ticarî, ister sınâî olsun, işletme sermayesinden kendi payına düşeni öğrenir, bu miktara yıllık kârını da ilâve ederek % 2,5 üzerinden zekâtını verir.
Meselâ, bir kimsenin bir şirkette 10 bin liralık hisse senedi bulunsa, bunun 5 bin lirası demirbaşlarda, 5 bin lirası da işletmede bulunsa, yıllık geliri de 6 bin lira ise, bu senedin zekâtı 11 bin lira üzerinden hesap edilir, % 2,5 üzerinden zekâtı verilir.
Senet borsada alınıp satılıyorsa, zekâtı hesap edilirken, senedin borsadaki en son değeri ile yıllık kârının toplamı üzerinden % 2,5 zekât olarak verilir.