Çocuklarda Yalan Nedir ?
Başkalarını aldatmak maksadıyla kasıtlı ve bilerek uydurulmuş saptırmalara, yalan, diyoruz.
Görünürde yalan söylemek herkesçe ayıplanan bir davranıştır. Ama yalanı kınayanlar bile, zaman zaman ona başvurmadan edemezler. İnsanlar, genellikle kendi yalanlarını gerekli, başkalarınınkini ise büyük yalanlar olarak görmeye yatkındırlar. Gerçeği söyleyip başkalarını incitmektense küçük bir yalan söylemekten çekinmediğimiz olur. Bazen çocukların yalanları, büyüklerinkinin yanında çok masum kalır.
Dinimiz, yalanı şiddetle yasaklamaktadır. Allah’ı inkâr etmenin temelinde yalancılık vardır. “Şaka da olsa yalan söylemekten kaçman kimseye, cennetin ortasında bir köşk verileceğini” kaydeden Peygamberimiz (s.a.v.) yalancılığı, münafıklığın işaretlerinden biri olarak belirtmektedir. (Ebu Davud, Edep 7.)
Yalanla ilgili hadislerden birini buraya alalım:
Abdullah b. Amir (r.a.) anlatıyor: Bir gün, Resulüllah (s.a.v.), evimizde otururken annem beni çağırdı ve:
“Hele bir gel, sana ne vereceğim!” Resulüllah (s.a.v.) anneme:
“Çocuğa ne vermek istemiştin?” diye sordu.
“Ona, bir hurma vermek istemiştim.” deyince, Resulüllah:
“Dikkat et! Eğer ona, bir şey vermeyecek olursan, üzerine bir yalan yazılacak!” buyurdular. (Ebu Davud, Edep 88.)
Yalan Çeşitleri
- Hayalî Yalanlar: Çocuk kurduğu hayalleri anlatır. Bu tip yalanlar, erken çocukluk yıllarında genellikle görülen yalanlardır. Bu yalanlar, belki onun hayal gücünün gelişmesine yardım edebilir. Ancak hayalî şeyler ve uydurmalar, aşırılığa vardığı zaman çocuk, bir hayalî dünyada yaşamaya başlar. O zaman mutlaka müdahale edilmelidir.
- Çocuğun, bu devreyi buhransız atlatması için hayal ile gerçeğin uygun bir şekilde anlatılması gerekir. Zaman zaman bu konuda görüşmeler yeterli olabilir. Mesela inanılmayacak bir masal anlatıldığı zaman, bu inanılır şey midir, diye onun dikkatinin çekilmesi ve mantığının çalıştırılması, onun gerçek dışı şeyler karşısında durup düşünmesine yardım edecektir.
- Taklit Yatanları: Alâka çekmek ve eğlenmek için ana babaların, olayları renklendirmesi, çocuklarda bu tür yalanlar için genel bir sebep gösterilir.
- Mübalağa Yalanları:Çocuklarda mübalağa genel bir özelliktir. Çoğu zaman taklit olarak başlar ve gelişir.
- Sosyal Yalanlar:Çoğu zaman yetişkinlerin söyledikleri ve çocuklara söylettikleri yalanlardır. Politikacıların ve üst makamlarda bulunanların bir kısmının yalanları da bu gruba girer.
- Savunma Yalanları:Bir çocuğun ve gencin, kendisini korumak için söylediği yalanlardır. Çocuk, demek istemektedir ki: “Beni köşeye sıkıştırmayın; yalan söylemek zorunda kalırım.”
- Dikkat Çekme Yalanları:Çocukların, ana baba ve öğretmenlerin dikkatlerini çekmek için onların arzu, istek ve eğilimlerine ters düşen davranışları yapmış göstererek, yalan söyleyerek dikkat çekerler.
- Yüceltilmiş Yalanlar:Başkalarının hayranlığını ve mükâfatını almak için söylenen yalanlardır.
- Zıddına Söylenen Yalanlar:Çocukların ve gençlerin, zıddına giden adamların hoşuna gitmeyen şeyleri yaparak onları rahatsız etmek için söyledikleri yalanlardır.
- intikam Yalanları:Birisinin, karşıdaki kimseden intikam almak için uydurduğu plânlı yalanlardır.
- Menfaat Karşılığı Söylenen Yalanlar:Menfaat için belli kişilerin arzu ettiği şekilde söylenmesi alışılmış yalanlardır.
- Patolojik Yalanlar:Hiçbir avantaj olmadığı halde düşünülerek tasarlanmış olan bu yalanlar, ergenlik çağının ilk yıllarında ve tedavi edilmezse ömür boyu devam edebilir. Bunlar, daha çok okuldan ve evden kaçma ve hırsızlık ile ilgili yalanlardır.
- Propaganda Yalanları:Bazı politikacıların, seçimler sırasında ve diğer zamanlarda söyledikleri yalanlardır.
- Şartlı Yalanlar: Doktorlar, psikologlar, tedavi sırasında bazı hususları değişik şekilde söyleyebilir. Yakınlarını kaybetmiş bir kişiyi yeni duruma alıştırmak için ona, gerçek durum hemen anlatılmayabilir.
Yalana Sevk Eden Durumlar
Ceza Korkusundan
- Çocuklar büyüdükçe dış dünya ile daha fazla iletişim kurar ve davranışları için daha fazla açıklama yapmak zorunda kalırlar. Daha önceleri, kendisi için kabul edilebilir bir davranış, artık yaşı gereği kabul görmeyebilir. Böyle zamanlarda bir gerekçe sunmak icap ediyorsa ve davranışı için başka hiçbir açıklaması yoksa yalan söyleyerek durumu toparlamaya çalışabilir.
- Mesela bir arkadaşı eve gelince çok sevinen bir çocuk bu sevincini, arkadaşı ile yatağın üzerinde zıplayarak göstermeye başlayabilir. Anne kızgınlıkla odaya girdiğinde çocuk, bu davranışını “Ali zıplamamı istedi.” diye açıklayabilir. Buna benzer bir durumda cezalandırılacağına dair korku yaşayan bir çocuk, beklenen bir cezadan kaçmak için de yalan söyleyebilir.
Yüksek Beklentiler
- Bazen ailelerde çocukla ilgili yüksek beklentiler olduğunda ve çocuk, bu beklentileri karşılayamadığında yalan söyleyebilir. Böylece ana babasını, hayal kırıklığına uğratmadan ve kendisi, beklentileri karşılamayan bir çocuk olarak hissetmeden suçluluk duygusundan kaçabilir. Mesela derslerde başarılı olmanın öneminin çok vurgulandığı bir ailede çocuk, notları düşük olduğu için karnesini saklayarak ortaya çıkabilecek kötü hislerle baş etmeden kaçabilir.
ilgi Çekmek
- Çocuklar, bazen ilgi çekmek için yalan söyleyebilirler. Arkadaşları arasında ön planda olmak isteyen bir çocuk kendisinin, diğerlerinde olmayan bir şeye sahip olduğu yalanma başvurabilir. Bunun sonunda etrafının ilgisini kazanan çocuk için yalan söyleme davranışı pekişebilir.
Arkadaş Etkisi
- Çocuklar, arkadaşları arasında olumsuz bir görüntü çizmemek için yalan söyleyerek olumlu bir resim çıkarmaya çalışabilirler. Mesela arkadaşlarının bisikleti varken kendisinde olmadığı için, kendini kötü hisseden bir çocuk, çok güzel bir bisikleti olduğunu söyleyebilir.
Model Alma
- Her davranışta olduğu gibi yalan söylemede de çevreden model alma, önemli bir öğrenme yoludur. Çocuklar, başkalarının yalan söylediğini ve sonucunda, bunun işe yaradığını görürlerse bu davranışı model alırlar. Özellikle de ana babasının yalan söylediğini fark eden çocuklar, yalan söylemenin işe yaradığını ve hatta ana babalarının da kullandığı bir yol olduğunu öğrenirler.